Әдетте, бала мидың нақты бөліктерінде сөйлеу қызметіне жауап беретін нейронды байланыстардың жетілімсіздігінен кеш сөйлейді. Оған гипоксия секілді құрсақішілік проблемалар әсер етеді. Бұл проблеманың салдары жайлы хабардар ата-аналар жүктіліктің соңғы айларында дәрігерге қаралып, жаңа туған нәрестеге арналған жаттығулар жиынтығын алады. Алайда бала 2,5-3 жасында сөйлеп бастамаса, оның ата-анасы бір немесе бірнеше қателік жіберген болуы да мүмкін.  

1. Сәтті өткізіп алады

Ата-ананың жаңа туған нәрестенің даму кезеңдері жайлы білгені дұрыс. Егер олар одан хабарсыз болса, баланың туылғаннан кейінгі дұрыс емес дамуына мән бермеуі мүмкін. Нәтижесінде, ол баланың сөйлеуін тежейді. Мысалы, әке мен шеше баланың зияткерлік дамуына ірі және ұсақ моториканың қажет екенін білмей қалуы мүмкін. Ал ол арқылы баланың сөйлеуі мен басқа да маңызды қызметтері дамиды. Жаңа туған нәрестенің моторикасын дамытудың маңызды кезеңдері: затты аңду, ұстау, бір қолдан екінші қолға беру, ойыншықтарды ауызға салып көру, аунау, еңбектеу, алғашқы қадамын жасау. Бұл кезеңнің әрбіреуі қажет, егер олардың біреуі жасалмаса, бірдеңе дұрыс емес болуы мүмкін. Егер бала еңбектемей, бірден жүріп кетсе, нәтижесінде когнитивті проблемалар пайда болуы мүмкін. Ол сөйлеуге ғана қатысты емес, оқу немесе бірдеңе үйренуге де әсер етеді. Мысалы, жаңғақтарды бір ыдыстан екіншіге салу, пазл жинау, суреттерді екі қолмен бірге аудару немесе кезектесе аудару — бұл динамикалық моторика. Бұл да баланың сөйлеуінің дамуына әсер етеді: сөздерді бөлек-бөлек айтпай, олардан сөйлем құрауға көмектеседі.  

2. Баламен сөйлеспейді 

Балалардың кеш сөйлеуінің кең тараған себептерінің бірі — ата-ананың онымен сөйлеспеуі. Әдетте, жас ата-аналар баланы ересектердің сөздерін түсінуге әлі кішкентай деп санайды. Бала әңгімені жалғастыра алмайтындықтан, онымен сөйлесудің қажеті жоқ деп ойлайды. Алайда бала дүниеге келгеннен бастап ересектердің — анасының, әкесінің және үйде тұратын басқа да адамдардың сөздері мен дауыстарын естуі керек. Осылайша, бала дауыс ырғағын аңғарады, дыбыстарды анықтайды және меңгереді, сөздерін жаттайды. Көпшілік ересекке монологтар жалықтырғыш көрінгенімен, ол сәбидің дамуы үшін маңызды.

3. Ерте немесе жиі гаджет ұстауға рұқсат бередіБаланың кеш сөйлеуінің тағы бір себебі — гаджеттер. Ата-аналар ақпараттық технология заманында гаджеттерсіз өмір сүру мүмкін емес деп ойлайды. Сол үшін олар мультфильмдер, дамытушы бағдарламалар және ертегілер жүктеп алып, оларды балаларға береді. Осы жерде проблема туындайды. Себебі балалар заттарды кешенді қабылдайды. Яғни, бала экраннан көрген шардың дөңгелек екенін түсіну үшін оны жай көру жеткіліксіз. Ол шарды ұстап, иіскеп және жалап көруі керек. Ал планшет ондай мүмкіндік бермейді. Сондықтан баланың еріксіз шығармашылығы төмендейді және түрлі қызметтердің, соның ішінде, сөйлеу мен дикцияның даму мүмкіндігі шектеледі. Сол себепті бала өмірінде ең болмағанда 2 немесе 3 жасқа дейін гаджеттер мен теледидардың болмағаны жөн.

4. Балаға сын айтады

Бала енді-енді сөйлей бастағанда кей ата-аналар оны жиі түзей береді. Бұл әдетімен олар баланың ынтасын басып тастайды да, санасыз түрде үндемеуге мәжбүрлейді. Оның орнына баланы қолдаңыз. Егер ол дұрыс айтпаса, дұрыс айтып қайталаңыз, бірақ одан қайтадан айтуын талап етпеңіз және оған ұрыспаңыз. Бала кей сөздерді өз тілінде айтуы мүмкін. Мысалы: суды — бу, әпкесін Фариза емес — Байбу. Бұл кезде де оны әркез түзетудің қажеті жоқ, оған кей сөздерді өз қалауынша айтуға мүмкіндік беріңіз. Бастысы, сіз де оның тілімен сөйлеп кетпеңіз. Мысалы, бала түсіну үшін "бу ішесің ба демей", су деп дұрыстап сөйлеңіз. Әйтпесе, ата-ана да бала тілімен сөйлейтін болса, ол баланың кеш сөйлеуіне себеп бола алады. 

5. Өте ұзақ сөйлемдер қолданады

Кейде ата-аналар баламен ересектермен сияқты сөйлеседі. Ұзын әдеби сөйлемдерді қабылдау балаға қиынға соғады. Сол секілді қатты еркелетіп сөйлесуге де болмайды. Баламен әңгімелесу кезінде анық сөздерден құралған қысқа қарапайым сөйлемдерді қолдану керек: «Кеттік, далаға шығамыз!», «Ұйықтайсың ба?», «Маған үлкен допты әкеліп берші».

Балаға көбірек ертегі оқып, мақал- мәтел, тақпақтар  жаттатып, сөздік  қорын үнемі   молайтып отыруымыз қажет.

- Ата-ана ойынның (тек дамытушы ойындарға мән бермей) барлық міндетін ескеру керек. Жоғарыда айтып кеткендей, ойынның міндеті көп. Сондықтан баланың зияткерлік қабілетін дамыту үшін ғана ойнауды доғарып, баланың жағдайын ескеріп, мысалы, эмоциялық энергиясын басу үшін аса ойлануды қажет етпейтін, баланы демалтатын, өзіне ұнайтын ойын ойнаңыз.

- Ойын барлығына ұнау керек. Егер сізге қандай да бір ойын ұнамаса, оны тек қажет деп санағандықтан ғана өзіңізді қинап отырсаңыз, ол ойынды ойнамаңыз. Қазір көптеген пайдалы ақпарат оқып, баланың моторикасын дамыту, онымен лего құрастыру керек екенін біліп жатамыз. Бірақ егер сізге ол ұнамаса, баламен сол легоны құрастырып біткенше сағат қарай берсеңіз, өзіңізді қинамаңыз. Бала оны сезетінін ұмытпаңыз. Ойыннан сіз рақат алмасаңыз, бұл энергия балаға да беріледі. Сондықтан балаға да, сізге де ұнайтын ойын тауып алыңыз. Ойынның мақсаты – барлығын біріктіру, яғни, ата-ана мен бала бір-бірінің ара-қатынасынан рахаттануы керек.

- Белсенді ойын ұйқыға 40 минут қалғанға дейін аяқталу қажет. Егер балаңыз бала-бақшадан немесе мектептен шаршап келсе, одан қандай да бір агрессия, ашу байқасаңыз, ол өте белсенді болады. Энергиясын шығарғысы келіп, қандай да бір ілік іздей бастайды. Әдетте бұл ұрыс-керіс, айқаймен аяқталады. Сондықтан баладан теріс энергияны байқаған бойда оған белсенді ойын ұсыныңыз. Бірақ оны ұйқыға 40 минут қалғанда тоқтатыңыз. Егер бала денесі мен эмоциясы басылмай ұйықтаса, ол қорқынышты түс көруі мүмкін немесе түсінде әлі де жүгіріп жүруі мүмкін. Яғни, мазасыз ұйықтайды. Сондықтан ойынды аяқтап, бөлмені желдетіп, балаға аздап су немесе сүт беріңіз. Содан соң баланы құшақтап жатып, баланың тынысын бір қалыпқа келтіріңіз.

- Ата-ана (немесе ересек адам) ойын басталмас бұрын нақты ережелерді орнату керек. Егер жеңімпазы бар немесе бір-бірін итеріп жіберуі мүмкін белсенді ойын болса, бірден нақты ережелерді айтыңыз. Мысалы: "Ойында міндетті түрде жеңімпаз және жеңілген адам болады, сондықтан бір-бірімізге ренжімейміз, ұрсыспаймыз және ашуланбаймыз"; "Егер біреу тиіп кетсе, ренжімейміз, белсенді ойын болғасын ондай-ондай болып тұрады". Әрине, бала бұл ережелерді бірден қабылдамайды, жеңілген бала біраз уақыт әлі де ренжуі мүмкін. Ол табиғи құбылыс, сондықтан баланы жеңіле білуге де үйрету маңызды. Себебі адам қате жіберуді де қабылдай біліп, эмоциясын басқара алуы керек. Дегенмен бала ол нәрселерді бірден үйрене алмайды, ата-ана ойлағандай бәрі бірден болмайды. Ол уақытпен келетін нәрсе. Сондықтан, "жеңіліп ашуланатын болсаң, ойнама" деудің орнына сол уақытта балаға қолдап жіберіңіз, көңілін аулаңыз. Бала тыныштанған соң онымен сөйлесіңіз: "Ойында екі адам болғасын біреуі жеңеді, екіншісі жеңіледі. Онда тұрған ештеңе жоқ. Егер мен (немесе ол) саған жақсы болсын деп әркез өтірік жеңіле берсем, ойын қызық болмай кетеді ғой. Сол сияқты екі адам жастықпен бір-бірін ұрып ойнаса, біреуі екіншісін қаттырақ итеріп жіберуі әбден мүмкін" деген секілді сабырмен сөйлеп, баланы көп нәрсеге үйретуге болады. Эмоциясын қалай дұрыс көрсетуді немесе ондай жағдайда не айтуға болатынын ұсыныңыз. Мысалы, ойыншы баланы итеріп жібергенде ауырып кетсе, "тоқта, үзіліс аламын" деп айтуын сұраңыз. Бұл нәрселер баланың болашақта өзін объективті ұстауына көмектеседі.

- Тұрмыс та бала үшін ойын. Балаға түрлі сәнді ойыншықтар алып бергенмен бала анасына (әкесіне) көмектескісі келіп, ас үйде жүреді. Бірақ бала анасының аузынан "балам, жағаласпай басқа бөлмеге баршы" дегеннен басқа ештеңе естімейді. Сөйтіп, түсініксіз сұрақ туады: ата-ана алдымен "кедергі жасама" дейді, содан соң "көмектеспейсің" деп ренжиді. Сондықтан бір нәрсені түсініңіз: бала үшін ең жақсы ойын – ересектер айналысатын істі ересек адаммен бірге жасау. Себебі бала ол істің ересек адам үшін маңызды екенін көреді. Егер қамырдан бірдеңе пісірейін деп жатсаңыз, оған да ұстап көруге мүмкіндік беріңіз. "Ұнды жерге шаштың" деп ұрысудың орнына "сен маған көмектесіп жатырсың, қазір бәліш пісіреміз" деңіз. Аздап ұнның шашылғанында тұрған ештеңе жоқ. Үйдің шаңын сүртіп жүрсеңіз, оған да шүберек беріп, теледидарды сүртуін сұраңыз, оны мақтап қойыңыз. Әрине, бала ол шүберекті суға малғанын қызық көріп, кішкене су шашып алуы мүмкін. Бірақ оның бәрі ұсақ-түйек екенін ұмытпаңыз. Сізге көмектескеніне риза болып, мақтауыңызды естіген бала өзін осы отбасыға керек адам екенін сезінеді, өзіне сенімі арта түседі. Осылай өскен бала анасына (әкесіне) көмектесуден шаршамайды: себебі ол қасиет оның кішкентайынан бойына сіңген, ол үшін біреуге бұл көмек көрсету парыз болып тұрады.